Vatansever
sanayici", "vatansever müteahhit" ve "milliyetçi demokrat
politikacı" kimlikleri, ile ön
plana çıkmış çoğumuzun adını bile belki duymadığı birini, genç cumhuriyetin
temel taşlarını yerleştiren bir halk adamımdan bahsedeceğiz.
Devlet Memuru
Sivas Divriği'de, 1886 yılında
doğdu. Kasabanın eşrafından Mühürdarzade Ömer Bey'in oğludur, annesinin adı
Ayşe Hanımdır. Rüşdiye tahsilini memleketinde yapmış ve aynı rüştiyeye muallim
tayin edilmiş 1903 yılında, 17 yaşındayken, Ziraat Bankası'nın açtığı sınavı
kazanarak Ziraat Bankası Kangal Şubesi'nde işe girdi. 1904 yılında, Koçgiri
şubesine atandı. 1909 yılında, büyük kıtlık baş gösterince depolarda terk
edilen tahılı kişisel inisiyatifini kullanarak halka uygun ederle sattı.
Hakkında soruşturma açıldı. Gerçek ortaya çıkınca ödüllendirildi. 1910 yılında,
Maliye Bakanlığı'nın açtığı sınavı kazandı. İstanbul'a atandı. Beyoğlu varidat
memuru oldu. Taksim Kışlası ve Talimhane'nin Fransızlar'a verilmesini
engelledi. Hasköy Mal Müdürlüğü'ne getirildi. Maliye Mekteb-i Alisi'nde gece
derslerine katılarak yüksek öğrenimini yaptı. 32-33 yaşlarında iken Maliye
Müfettişi olmuştur 1918 yılında, Maliye'nin Tatavla Şubesi'ni denetlerken
işgalcilerin hakaretine uğraması üzerine memurluktan istifa etti.
İş hayatına atılıyor
56 altın yada 252 lira kağıt
sermayeyle, Ketenciler’de Sabuncu Han’da o sıralar yabancıların tekelinde olan
sigara kağıdı işine girdi. İlk Türk sigara kağıdı yapımını başlattı. Ürettiği
sigara kağıdına "Türk Zaferi" adını vermesine manidardır. Üç buçuk
senede seksen dört bin lira sermayeye ulaşan Demirağ kantariye, ithalat, ihracat
yapmaya başladı.
1920 yılında, Müdafa-i Hukuk
Cemiyeti'nin Maçka Şubesi'nin yöneticisi oldu. Cumhuriyet'in ilanından sonra,
Fransızlar üstlendikleri demiryolu yapımını bırakınca 24 Mart 1926 tarihinde
kardeşini memurluktan ayırarak bu işi üstlendi. Köprü ve Tüneller 1012 km demiryolu yaptılar.
Günümüzde 10 bin km demiryolu olduğunu düşünürsek bu önemli bir rakamdır.
Boğaz Köprüsü
1931 yılında, Asya'yı Avrupa'ya
bağlayacak boğaz köprüsü projesini yaptı. Amerika'dan uzmanlar getirtti. 4 yıl
süren araştırmalarının sonucunda hazırladığı projeyi Salih Bozok, Atatürk'e götürdü.
Atatürk çok beğendi. Hükümete gönderdi. Ankara'da Bayındırlık Bakanı Ali
Çetinkaya "Olmaz bu iş" diyerek kesip attı. "Kentin
güzelliğini bozar" diye projesi geri çevrildi. Yıldız Sarayı önündeki
yıkık tarihi çeşmeyi yeniden ayağa kaldırdı Bu geleneğini yıllarca sürdürdü,
Toplam 43 çeşme yaptırdı.1933 yılında, Divriği'ye enerji sağlama planlarını
yaparken (1966 yılında ele alınan) Keban Barajı projesini ilk kez dile
getirdi.
1934 yılında, yabancıların tekel
oluşturarak çimentoyu 33 Lira'ya satmaya başladıklarını görünce çimento fabrikası
kurmak istedi. 13 Lira'ya satmayı önerdiği halde fabrika kurmasına izin
verilmedi.
Nu D. 38
Nuri Demirağ, Demiryolu yanında
Atatürk'ün "Gelecek Göklerdedir" diyerek işaret ettiği yolda önemli
adımlar attı. O yıllarda hava gücünü artırmak için illerde paralar
toplanıyor, alınıp orduya armağan edilen uçaklara o ilin adı veriliyordu.
Zengin iş adamlarından da para isteniyordu. Vehbi Koç 5 bin Lira verirken
Abdurrahman Demirağ üç uçak parası 120 bin Lira verdi. Nuri Demirağ ise
"Siz ne diyorsunuz? Benden ulus için bir şey istiyorsanız en mükemmelini
istemelisiniz. Madem ki bir ulus uçaksız yaşayamaz. Öyleyse bu yaşama aracını
başkalarının bağışından beklememeliyiz. Ben bu uçakların fabrikasını yapmaya adayım"
diyerek kollarını sıvadı.
Nuri Bey, yanına aldığı mühendis
ve teknisyenlerle seyahatlere çıkarak incelemelerde bulunmaya başladı. Almanya,
Çekoslovakya ve İngiltere'deki uçak fabrikalarını gezdi. Fakat bu ülkelerde hep
eski uçaklar için lisans verildiğini görünce taklitçilik yerine kendi uçağını
yapmaya karar verdi.
17 Eylül 1936 senesi ortalarına
doğru uçak fabrikası için hazırlıklara başlamış ve ilk etapta on senelik bir
program yapmıştı. 17 Eylül 1936'da da fiilen teşebbüse geçti ve bir Çekoslovak
firması ile anlaşarak Beşiktaş'ta Hayrettin İskelesi'nde, bugün Deniz Müzesi
olarak kullanılan, o zamana göre modern bir
bina yaptırdı. Programa göre burası etüt atölyesi olacak, asıl büyük fabrika da
memleketi olan Sivas Divriği'de kurulacaktı.
40 yaşına bastığı gün yazdırdığı bağış belgesinde "Var olan ve yaşamımın
sonuna kadar çalışmamdan elde edilecek olan kişisel servetimden aile ve
evlatlarımın orta halde geçimlerine yetecek ve yavrularımın yüksek öğrenim
masraflarını sağlayacak tutar çıkarıldıktan sonra yaşarken yapmaya başarılı
olamayacağım yararlı kuruluşlar meydana getirmek ve sürdürmek koşuluyla
kişisel servetimi bağışladım" dedi.
Demirağ'ın Beşiktaş'taki
fabrikada yapılan ve hiç bir bozukluk göstermeden başarılı uçuşlarına devam eden
uçakları, Türkiye'de olduğu kadar yurtdışında da büyük yankılar uyandırmıştı.
Hele çift motorlu, barışta yolcu uçağı, savaşta istenildiği zaman
eksiksiz bir bombardıman uçağı görevini görecek şekilde yapılan ve saatte 270 kilometre hıza
ulaşan, 5 bin 500 metre
yükseğe çıkabilen 'Nu.D.38'in yapılması, dünya uçak sanayicilerinin dikkatini
birden Türkiye'ye ve Nuri Demirağ'ın uçak fabrikasının üzerine çekmişti.
Türk Hava Kurumu, 65 uçak satın almak için sipariş verdiyse de yetersiz olduğu
gerekçesi ile siparişini iptal etti. Olay mahkemeye yansıdı. İki ayrı
bilirkişinin olumlu rapor yazmasına karşın THK uçakları almadı. 1944 yılında,
Nuri Demirağ'a ait uçak pisti, fabrika ve etüd merkezinin bulunduğu alan
istimlak edildi. İsmet İnönü tarafından siyasi linç kampanyasına uğramış,bir
çok mali büyük bir hukuksuzluk sonucu ismet İnönü’nün düğmeye basması ile
kamulaştırılmış (Yeşilköy Atatürk havaalanının arazisi 1500 dönüm veya Beşiktaş
iskelesinin hemen yanındaki dönümlerce arazi), kamulaştırma ücretleri "devletin
parası olmadığı" bahane edilerek 20 yıla vadelenmiş, bu kamulaştırma
paraları sonuçta ödenmemiştir.
Gök Okulu
"Türk'ün yaptığı uçakları
elbette Türkiye'de yetişen pilotlar uçuracaktır" düşüncesiyle hareket eden
Demirağ havacılık üzerine eğitim verecek 150 yataklı bir yurdu da bulunan 'Gök
Okulu'na, üniversitede okuyan veya mezun olmuş öğrenciler alınıyor ve uçuş
eğitiminin yanısıra uçağın teknik yapısıyla ilgili eğitimler de verilerek pilot
yetiştiriliyordu.
Atölyede yapılan uçakların testleri için Yeşilköy’de, şu anda Atatürk Hava
Limanı olarak kullanılan, Elmas Paşa Çiftliği'ni satın alarak, orada 1559
dönümlük geniş arazi üzerinde, uçuş sahası yaptırdı. Bu sahanın üzerine bir de,
Nuri Demirağ Gök Okulu, uçak tamir atölyesi ve hangarlar yapıldı.
Yeşilköy'deki okuldan önce, doğduğu yer olan Diyriği'nde de bir Gök Ortaokulu
açan Nuri Demirağ, Türk gençlerine havacılığın zevkini aşılıyordu. Öğrencilerin
yemek, içmek, yatmak, öğrenim gibi bütün masraflarını karşılıyordu. Başarılı
olan öğrencileri yaz tatillerinde İstanbul'a getiriyor ve uçmaya özensinler
diye onlara uçuş dersleri verdiriyordu. Bu yüzden içlerinden bir çoğu pilot
olmuştu.
1938 yılında, Erzincan'da deprem olunca evdeki tüm giyecek ve yiyecekleri
yanına alıp Erzincan'a koştu. Bölgeye varan ilk yardım ekibi onundu.27-28
Aralık 1939 tarihinde Cumhuriyet tarihinin en büyük depremi Erzincan'da yaşandı.
Depremde evlerini yitirenlere prefabrik evler yaptı. İstanbul Teknik
Üniversitesi bünyesinde bir uçak mühendisliği bölümünün açılması için öncülük
etti.
6 Temmuz 1941 tarihinde ilk
uçuşunu pilot olarak yetiştirdiği oğlu Galip Demirağ'ın kullandığı uçakta
yaptı. Mısır ve Buda valiliği yapan Divriğili Melek İbrahim Paşa'nın Edirne'de
bulunan ve yok olma tehlikesi içindeki mezarını koruma altına aldırıp yeniden
düzenletti. Hükümetten gereken desteği alamayan Nuri Demirağ'ın Divriği'de
yapmayı planladığı Gök Üniversitesi, 100,000 kişilik sanayi kenti, örnek köy
projeleri kağıt üstünde kaldı.
Milli Kalkınma Partisi
8 Temmuz 1945 tarihinde siyasete atıldı. Milli
Kalkınma Partisi'ni kurdu. Türkiye'nin çok partili yaşama geçişini başlattı.1946
yılında, seçimlere katıldı. Kurduğu partisi ile de tek parti yönetimine karşı
olduğunu göstererek bu konuda Demokrat Parti’den önce “çok partili demokrasi” hareketinin öncüsü olmuş memleketin
kalkınmasının en önemli yolunun liberalizmden geçtiğini savunan Demirağ parti,
toplantılarının bazılarında halka açık kuzu ziyafetleri vermesi sebebiyle
kamuoyunda “kuzu partisi” yada “kuzulu parti” diye de anılmıştır. MKP'nin
basın tarafından engellendiğini düşünen Demirağ, bir matbaa kurarak 100 bin
satacak bir gazete planladı. 1948 yılında Milli Kalkınma Partisi'nin
propagandası için bir radyo istasyonu kurmak istedi, izin verilmedi, Amerika
ve Kanada'ya gitti. Türk Amerikan Dostluk Derneği'nde bir konuşma yaptı. 1952
yılında, Pakistan'da yapılan İslam Kongresi'ne Türkiye'yi temsilen katıldı.
Nuri Demirağ dönemin şair ve
düşünürleri ile yakın dost idi. 1951 yılında, evsiz ve açıkta kalan Neyzen
Tevfik’e ev verdi. Nuri Demirağ'ın çocuklarının adlarını bile bu dostları
koymuştu. Örneğin Mehmet Emin Yurdakul, Nuri Demirağ'ın dördüncü çocuğuna
"Süveyda" ismini verir. Nuri Demirağ'ın diğer çocuklarına isimlerini
verenler arasında Mehmet Akif Ersoy ve Neyzen Tevfik'te bulunmaktadır.
Piraye Hanım ile evlenen Nazım Hikmet'e
evini açtı.
Nuri Demirağ, 1957 yılında
İstanbul'da öldü. İstanbul’da Zincirlikuyu Mezarlığında defnedildi. Mesude
Demirağ'la evli bulunan Nuri Demirağ'in Galip ve Kayı Alp adlı iki oğlu,
Mefkure, Şukufe, Süveyda, Suheyla, Gülbahar ve Turan Melek adlarında kızları
bulunmaktaydı.
Mustafa Kemal Atatürk, ülkeye
demiryollarını kazandıran Mühürdarzade Nuri Bey'e, "Demirağ" soyadını
uygun görür. Nuri bey ve kardeşi Abdurrahman Naci bey, dedelerinden gelen
"Mühürdarzade" soyadını bırakıp, Demirağ soyadını kullanmaya
başlarlar.
İLKLERİ
1922'de ilk Türk sigara kağıdını üretti.
1936’da ilk Türk uçağını yaptı.( seri üretim olarak )
1942 yılında Keban barajı yapılmalı dedi.
1943 yılında 6 kişilik ilk Türk yolcu uçağını yaptı.
1945 yılında Çok partili rejimdeki ilk muhalefet partisini
kurdu.
Ankara’nın doğusuna ilk demiryolunu yaptı.
İlk yerli paraşütü yaptı.
Bursa'da Sümerbank'in Merinos fabrikasını kurdu.
İstanbul boğaz’ına özel köprü yaptırmayı projelendirdi.
İlk şehir ve köy planlarını hazırladı.
1937 yılında Karabük'te demir ve çelik fabrikasını kurdu.
İzmit'te selüloz fabrikasını kurdu.
1942 yılında Sivas'ta çimento fabrikalarını kurdu.
İstanbul'daki büyük hal binasını yaptı.