Atatürk’ün yakın mesai arkadaşı

Kuvay- ı Milliye hareketinden itibaren varlık göstermiş

TBMM’nim ilk üç döneminde milletvekilliği

Mübadele sırasında Bayındırlık ve İskan Bakanı

1924 Anayasasının yürürlüğe konulduğu sırada Adalet Bakanlığı

Tevhid-i Tedrisat kanunu ve Harf Devrimi sırasında  Milli Eğitim Bakanlığı yapmış önemli bir siyasetçimiz.

Mustafa Necati, 1894 yılında İzmir'de doğdu. Babası, Darendeli Halit Bey, İzmir İdadisi'ni bitirdikten sonra, İstanbul Darülfünunu'nun Hukuk Fakültesi'nden mezun oldu ve 1914 yılında avukatlığa başladı. Avukatlığının yanısıra Kız Muallim Mektebi'nde öğretmenlik, Daha sonra, yakın arkadaşı Hüseyin Vâsıf (Çınar) Bey’le birlikte 1915 yılında,  “Özel  Şark Mektebi İdâdisi” (Özel Şark Lisesi)ni kurmuşlardır. Şark İdadisi'nde (1915-18) yöneticilik, 1919 yılında da önce Aydın Demiryolları İşletmesi Müdür Yardımcılığı, sonra da İzmir-Kasaba Demiryolları Hukuk Müşavirliği görevlerinde bulundu.

Kuva-yı Milliyeci

Yunan işgalinde, Mustafa Necati ateşli nutukları ile işgalcileri yıldırmış baskı nedeniyle İzmir'i terk ederek, önce İstanbul'a, sonra Balıkesir'e geçti ve Kuva-yı Milliye'ye katıldı.
Balıkesir'de, dostu ve ileride Milli Eğitim Bakanlarımızdan biri olacak Vasıf Çınar ve kardeşi Esat Bey ile birlikte Müdafa-i Hukuk Cemiyeti'nde çalışıyor, avukatlık yapıyor, bu arada da Darendelili Bulgurcu Mehmet Efe ile birlikte Bergama, Soma ve Akhisar cephelerinde çarpışıyor, bir yandan da Kuva-yı Milliye Karargâhı'nın yayın organı  olan "İzmir'e Doğru"yu çıkarıyordu.

Milletvekili, Hakim

Mustafa Necati ve arkadaşları Balıkesir'de Baro'nun kurulmasına öncülük ettiler, ileride "Altay Spor" adını alacak Türk Ocağı Spor Kulübü'nü yönettiler.

Nisan 1920 tarihinde TBMM'ne Saruhan (Manisa) Milletvekili olarak seçilen Mustafa Necati'yi, Türk Ordusu ile birlikte Karadeniz kıyılarında Pontusçu Rum Çeteleri'yle mücadele ederken de görmekteyiz.

I. Meclisin görev süresi olan 1920-1923 yılları arasındaki üç yıl içinde, bu üç yılın  bir buçuk yılı aşkın bölümünde, İstiklâl mahkemesi üyesi ve başkanı  olarak Ankara dışında bulunmasına rağmen, Meclis kürsüsünden 54 ayrı konu üzerinde 74 konuşma yapmıştır.

Bu arada, Sivas İstiklâl Mahkemesi üyesi oldu, Amasya ve Samsun çevresinde bulundu. Sakarya Savaşı öncesinde Kastamonu İstiklâl Mahkemesi Başkanlığı'na getirildi. Silah, cephane ve asker sevkiyatı ile yakından ilgilendi, Kurtuluş Savası ve sonrasında dernek çalışmalarına katıldı, konferanslar verdi ve miting meydanlarında heyecanlı konuşmalar yaptı. Kastamonu'da bulunduğu dönemde halkla kaynaştı. Aralarındaki sevgi bağları sonucu, Belediye Meclisi'nce kentin ilk fahrî hemşerisi olarak seçildi.

Zor Görevlerin Adamı

TBMM’ne II. Dönem İzmir Milletvekili olarak giren Mustafa Necati, 20 Ekim 1923 tarihinde de Mustafa Necati, Fethi Okyar Hükümeti'nde ilk “Mübadele,  İmâr ve İskân Vekili” seçilmiştir. Beş ay kaldığı Mübadele,  İmâr ve İskân Vekilliği sırasında, bir yandan bakanlığın merkez ve taşra teşkilâtının kuruluşunu gerçekleştirirken diğer yandan da ülkemize mübâdele ile gelen göçmenlerin yerleştirilmesi ve savaş sırasında yakılıp yıkılan Anadolu’nun imârı için çok önemli çalışmalar gerçekleştirmiştir.

Mustafa Necati’nin ikinci bakanlığı, 2. İnönü Hükümeti'nde 6 Mart 1924 tarihinde başladığı, Adliye Vekilliği’ (Adalet Bakanlığı) dir. Şer’î Mahkemeler O’nun Adliye Vekilliği döneminde kaldırılmıştır. Bu dönemde, kısa bir süre Doğuda Şeyh Sait isyanı dolayısıyla kurulan Diyarbakır İstiklâl Mahkemesinde savcı olarak görevlendirilmiştir

Medenî Kanun'un hazırlıkları tamamlanmıştır. Yine bu dönemde, Mustafa Necati Türkiye Muallimler Birliği'nin Genel Başkanı'dır.

Eğitimci

Mustafa Necati 21 Aralık 1925 tarihinde 3.İnönü Hükümeti'nde Hamdullah Suphi Tanrıöver'in yerine daha 31 yaşındayken Maarif Bakanlığı'na getirildi ve hayatının son gününe kadar bu görevde kaldı

Göreve getirilişinin 2. haftasında  3. Heyet-i İlmiye'yi (Bilim Kurulu) topladı. Kurulda, Mustafa Kemal' in istekleri doğrultusunda Türk Milli Eğitimi'ni şekillendirecek önemli kararlar aldı.

Karma eğitime geçilmesi, meslek okullarının teknik eğitimi amaçlayacak şekilde yapılandırılması, öğretmen okullarının geliştirilmesi, öğretmenlerin sosyal durumlarının iyileştirilmesi, Talim Terbiye Kurulu'nun kurulması, köye eğitim hizmetlerinin getirilmesi bu kararlar arasındadır.

Bu çalışmalar doğrultusunda, Köy Enstitülerinin çekirdeği olarak kabul edilen Köy Muallim Mektepleri kuruldu. Öğretmen yetiştirmede çok önemli yeri olan Gazi Eğitim Enstitüsü 'nün kuruluşu ardından da 30 Nisan 1932 tarihinde bugün onun adı ile anılan “Balıkesir Necati Bey Muallim Mektebi” adıyla  resmen eğitim-öğretime açılmıştır.

Türk insanının yönünü Doğu'dan Batı 'ya çeviren harf devrimi onun döneminde gerçekleşti.

 O, tüm bu hizmetleri arasında, özellikle öğretmenlik mesleğine ve öğretmenlere kazandırdığı saygınlığı doruğa ulaştırmasıyla anılır.

1926 yılında, Avrupa ülkelerinde uygulanmakta olan ilköğretim programları incelenerek ülkemiz için yeni bir “ilkokul programı” hazırlanmıştır. Bu programla, derslerin adları yanında müfredatları da belirlenmiştir.

Mustafa Necati’nin bakanlığı döneminde ayrıca, Türkiye’deki bütün yabancı okullar (1926) sıkı bir denetim altına alındı. Ortaöğretimde öğrenim parasızlaştırıldı. Bütün okul kitaplarının bakanlıkça bastırılması kararlaştırıldı.

Avrupa’dan döndükten sonra üzerinde önemle durduğu konulardan biri de sanat eğitimi olmuştur. Sanayi-i Nefise (Güzel Sanatlar) programı ve beden eğitimi programlarının yeniden ele alınmasını sağladı ve bu konuda çalışacak komisyonlar kurdu.

Mustafa Necati’nin, başında bulunduğu Maarif Vekâleti’nin kurduğu “Millet Mektepleri” bir anda bütün Türkiye’yi  bir okul hâline getirmiştir. Kaderin garip bir cilvesi olarak, Millet Mekteplerinin açılacağı 1 Ocak 1929 Salı günü öğle vakti Hakkın rahmetine kavuşmuştur. Öldüğünde soyadı yoktu daha sonra akrabaları Uğural soyadını aldılar.

Cenaze Töreninde

Daha 35 yaşında,  hayatının baharında iken, fakat çok uzun bir ömre bile kolay kolay sığdırılamayacak kadar çok hizmeti gerçekleştirerek hayata veda eden bu icraat adamının  genç yaşta ölümü, başta Atatürk olmak üzere hemen herkesi derinden sarsmış adını ölümsüzleştirmek için Ankara'nın en işlek caddelerinden birine (Necati Bey Caddesi) onun adını verdi.

Atatürk;

"Ben Mustafa Necati'den çok iş bekliyorum. O, hepsini yapacaktır. Buna inanıyorum" sözleriyle beğenisini dile getirmişti. Atatürk'ün çok üzüldüğü, ağladığı ve "Yazık olur, çok yazık olur, kurtarılmalıydı" dediği bilinir. Tabutunun arkasından "Ne evlattı o!.." diye gözyaşı döktüğü, Afet İnan'ın anlatımından öğrenmekteyiz.

 2 Ocak 1929 Çarşamba günü Başbakan İsmet (İnönü) Paşa, mezarı başındaki uzun konuşmasını şöyle bitirdi: "İnkılapçıların ölürken, kalanlardan ve yeni kuşaktan beklediği bir tek dileği vardır: Cansız bileklerinde sallanan vazife bayrağının kavranıp daha yüksekte dalgalanmasıdır. Necati, Aziz Necati; dileğin yerine getirilecektir."