Türkçenin en temel ve Türk dili araştırmalarının en önemli kaynak eserlerindendir. Türk İslâm edebiyatının adı bilinen ilk şair ve düşünürü Balasagun'lu Yusuf tarafından yazılmıştır.

Eserini Balasagun'da yazmaya başlayan Yusuf, 1068 yılında memleketinden ayrılarak Doğu Karahanlı Devleti'nin merkezi olan Kaşgar'a gitmiş ve eserini 18 ay sonra, 1069 (Hicrî 462) yılında burada tamamlamıştır. Kitabını, Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han'a sunmuş, Han da eseri çok beğendiği için Yusuf'u, takdiren "Hâs Hâcib (Ulug Hâcib)" tayin etmiştir.

Kutadgu Bilig'deki kahramanların temsil ettikleri değerler:

Kutadgu Bilig, dört ana karakter arasında geçen diyaloglardan oluşmaktadır. Eserdeki bu dört ana karakterin her birinin belirli bir sosyal rolü vardır ve her biri belirli bir değeri temsil eder.

a) Hükümdar Kün Toğdı: Adaleti,
b) Vezir Ay Toldı: İyi yönetimi,
c) Vezirin Oğlu Ögdilmiş: Aklı,
d) Vezirin Kardeşi Odgurmış: Öbür dünyayı temsil eder.

"Kutadgu" kelimesi, "saadet, kut" manasındaki "kut" kelimesinin üzerine isimden fiil yapan "+ad-" ekiyle fiilden isim yapan "-gu" ekinin eklenmesi sonucu oluşmuştur ve "bilig"le beraber "saadet, mutluluk veren bilgi/ilim" anlamını taşımaktadır.

Eser, insanlara dünyada tam anlamıyla kutlu olmak için gereken yolu göstermek amacıyla kaleme alınmıştır. Yusuf Hâs Hacib, eserinde aruz ölçüsünü kullanmıştır.

Eser, yarı hikâye ve yarı temsil tarzında yazılmış olup, arada hareketi hazırlayıcı ve izah edici monologlara ve canlı tasvirlerin bulunduğu sahnelere yer verilmiştir.

Kaşgârlı Mahmut ve onun eseri Divânü Lügati't-Türk ile çağdaştır, hatta hemen hemen aynı yıllarda yazılmış olması o dönem Türkçenin gördüğü itibar açısından da dikkate değer.

Kutadgu Bilig Özellikleri

1) İslamiyet sonrası Türk edebiyatının ilk edebî eseridir.
2) İlk siyasetname.
3) 11. yüzyılda yazılmıştır.(1069-1070)
4) Yusuf Has Hacib yazmıştır.
5) Mesnevi tarzında yazılmıştır.
6) Siyasetname türünün ilk eseridir.
7) Eserde kullanılan bazı sözcükler günümüzde de kullanılıyor.
8) Türk dilinin Hakaniye (Çağatay) lehçesi ile yazılmıştır.
9) Nazım birimi beyittir. (Redif ve kafiye kullanılmıştır.)
10) İslamiyet'in Türklerce kabulünden sonraki ilk yazılı eserdir.
11) Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han'a sunulmuştur.
12) Mesnevi nazım şekliyle ve Şehname vezin kalıbıyla yazılmıştır.
13) 6645 beyittir.
14) Ayrıca 173 tane de dörtlük vardır.
15) Beyit nazım birimiyle yazılmıştır; ancak dörtlük nazım birimi de kullanılmıştır.
16) Aruz ölçüsüyle yazılmış ilk eserimiz kabul edilir.
17) Didaktik (öğretici) bir nitelik taşır.
18) Bir ahlâk ve öğüt kitabıdır.
19) Hükümdara siyası öğütlerde bulunur.
20) Bazı bölümlerinde ansiklopedik bilgiler içerir.
21) 'Kutlu Olma Bilgisi' veya 'Mutluluk Veren Bilgi' ", "hükümet olma bilgisi" olarak Türkiye Türkçesine aktarılabilir.
22) 18 ayda tamamlanmıştır.
23) Eser Hakaniye (Çağatay) türkçesiyle kaleme alınmıştır.
24) Dili oldukça sadedir.
25) Eserde allegorik (sembolik) bir anlatım vardır. 4 soyut kavram üzerine kurulmuştur.

26) Bilinen üç nüshası, bugün Fergana, Viyana ve Mısır'da bulunmaktadır.

27)Edebiyatımızda aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk eser olarak kabul edilmektedir. Eserde adaleti, aklı, saadeti ve devleti temsil eden dört kahramanın çevresinde gelişen olaylarla yazar, devlet idaresinin ve sosyal düzenin nasıl olması gerektiğini anlatır.

28)Eserde, toplum hayatındaki bozuklukları düzeltecek, insanı mutlu edecek yolların neler olduğu belirtilmiş; bunun yolları, devrin hükümdarına öğütler halinde gösterilmiştir. Eserde ahlak ve dinin önemi, devlet idaresi gibi konulara da değinilmiştir. Bu açıdan esere bir siyaset kitabı da denebilir.

KUTADGU BİLİG'den Sözler:

• Akıl senin için iyi ve yeminli bir dosttur. Bilgi senin için çok merhametli bir kardeştir.

   

• Allâh'a sığın, onun emrine itaatsizlik etme!

   

• Anlayış ve bilgi çok iyi şeydir; eğer bulursan, onları kullan ve uçup göğe çık.

   

• Bir insan bütün dünyaya tamamen sahip olsa bile, sonunda dünya kalır; onun kısmetine ancak iki top bez düşer.

   

• Büyüklük taslayan, kibirli ve küstah adam, tatsız ve sevimsiz olur; kibirli insanın itibari günden güne azalır.

   

• Dâima iyilik yap ki, kendin de iyilik bul.

   

• Doğan ölür, ondan eser olarak söz kalır. Sözünü iyi söyle, ölümsüz olursun.

   

• Ey asil insan! insanlığı elinden bırakma; insanlığa karşı daima insanlıkla muamele et.

   

• İşi adaletle yap, buna gayret et; hiç bir zaman zulüm etme; Allah'a kulluk et ve O'nun kapısına yüz sür.

   

• Hangi iş olursa olsun, sen onu tatlı dille karşıla; her işte tatlı dil kullanırsan saadet sana bağlanır.

   

• Hiç bir işte acele etme, sabırlı ol, kendini tut; sabırlı insanlar arzularına erişirler.

   

• Diline ve gözüne sahip ol, boğazına dikkat et; az ye, fakat helal ye.

   

• Bak, doğan ölür; ondan, eser olarak, söz kalır; sözünü iyi söyle! ölümsüz olursun.

   

• İnsanın bunca zahmet çekmesi hep boğazı ve sırtı içindir; mal toplar, yiyemez; öldükten sonra da vebali altında kalır.

   

• Çok mal aç gözlüyü doyurmaz. Ecel gelince pişman olur, fakat artık işini yoluna koyamaz.

   

• Akıl bir meşaledir. Kör için göz, ölü vücut için can, dilsiz için sözdür.

   

• Çok dinle fakat az konuş. Sözü akıl ile söyle ve bilgi ile süsle.

   

• Gurur faydasızdır, o insanları kendinden soğutur. Alçak gönüllülük ise insanı yükseltir.

   

• Her sözü söz diye ağzından çıkarma. Lüzumlu olan sözü düşünerek ve ihtiyatla söyle.

   

• Her bakımdan tam zengin olmak istersen, kanaatkâr ol. Böylece kendi nasibini elde etmiş olursun.

   

• Huzur istersen zahmet ile birlikte gelir. Sevinç istersen kaygı ile birlikte bulunur.

   

• İnen yükselir, yükselen iner, parlayan söner ve yükselen durur.

   

• İnsan süsü, yüz; yüzün süsü, göz; aklın süsü, dil; dilin süsü, sözdür.

   

• İnsanı dil kıymetlendirir ve insan onunla saadet bulur. İnsanı dil kıymetten düşürür ve insanın dili yüzünden başı gider.

   

• İnsanların seçkini insanlığa faydalı olan insandır. Halk nazarında muteber kimse, merhametli olan insandır.

   

• Kimin sana biraz emeği geçerse, sen ona karşılık daha fazlasını yapmalısın.

   

• Kötülük değersiz bir şey olduğu için, onu yapan da değersizdir.

   

• Menfaat sandalyeye benzer; başında taşırsan seni küçültür, ayağının altına alırsan seni yükseltir.

   

• Öfke ve gazapla işe yaklaşma; eğer yaklaşırsan, ömrü heder edersin.

   

• Söz ağızda iken sahibinin esiridir, ağızdan çıktıktan sonra sahibi onun esirdir.

   

• Yalnız kendi menfaatini gözeten dosta gönül bağlama. Fayda görmezse, sana düşman olur, ondan vazgeç.