Bozkır hayatının
geleneklerini çok iyi bilen, kabile teşkilatını koruyan efsanevi bir bilgedir.
Dede Korkut, Türkler'in en eski destanlarından bir olan Dede Korkut
Kitabı'ndaki hikayelerin anlatıcısı ozandır.
Adı, tarihi kaynaklarda kimi zaman sadece ‘Korkut’, kimi zaman ‘Korkut Ata’
olarak geçer. Batı Türkçesinde ‘Dede Korkut’ olarak anılır. Velâyetnâme-i Hacı
Bektâş-ı Velî'de, Oğuz padişahı Bayındır Han ve onun beylerbeyi Kazan ile
birlikte anılmıştır,
Dede Korkut, Bayat boyundan olup Kara Hoca'nın oğludur. 295 yıl yaşamıştır.
Ebu'l Gazi Bahadır Han, Şecere-i Terakime adlı eserinde Dede Korkut’un Kayı
boyundan olduğunu ve Abbasiler döneminde yaşadığını bildirir. Saltukname yazarı
Ebül-Hayrı Rumi, Dede Korkut’un Osmanoğulları ile aynı soydan olduğunu
söyledikten sonra bu soyun İshak peygamberin oğlu Ays nesline dayandığını
yazar.
Dede Korkut’un türbesi nerede?
Orta Asya, Azerbaycan ve Anadolu'da Dede Korkut'a ait olduğu iddia edilen kimi
mezarlar ve makamlar vardır. Evliya Çelebi 1655'te gördüğü Ahlat'tan
bahsederken "Ahlat'ta yatanlardan birisi de Korkut Han'dır" şeklinde
bahseder. Orhan Şaik Gökyay, Dede Korkut'un türbesinin Bayburt'un Masat köyünde
olduğunu yazmıştır. Asıl kabrin hangisi olduğunu belirlemek tarihsel olarak
mümkün değildir.
Öykülerde Şamanizm, Budizm, Maniheizm,
Hristiyanlık ve İslamiyet'in tesirleri görülür.Günümüze ulaşan en eski nüsha
15. yy'da Eski Anadolu Türkçe'siyle yazılmıştır. Muallim Rıfat, Dresten
nüshasını 1815 yılında Berlin'de yayınlamısından sonra 1916'da basmıştır. Dede
Korkut Hikayeleri Türk töresinin ana kaynaklarından biridir.
Dede Korkut’un Özellikleri
Dede Korkut’un öykülerinden yola
çıkılarak ona biçilen özellikler vardır. Dede Korkut hakkında elimizde kesin ve
net bilgiler yoktur, bu bakımdan da elde edilen özellikler destansı
özelliklerdir.
Destan kişisidir bu bakımdan da
olağanüstü özellikleri vardır.
“Oğuzların bilicisi” olarak
bilinir.
Gaipten haber verdiği söylenir.
Kahramanlara gelecekten haber verir.
Kahramanlar arasındaki sorunları
çözendir.
Ad koyma geleneği vardır Türklerde
ve öykülerde ad koyma geleneğini yerine getiren Dede Korkut’tur.
Dede Korkut, ozanlık yeteneklerine
sahiptir. Kopuz çalar.
Oğuzhanları ile ilgili öyküler
anlatır, o hakanları över.
Söylentiye göre Peygamber ile
çağdaştır.
Bilgedir, danışılandır.
1- DİRSE HAN
OĞLU BOĞAÇ HAN
Toy edilirken Karatağ'a oturtulan ve
çocuğu olmayan Dirse Han'ın bir oğlu olur ve Bayındır Han'ın boğasını öldürdüğü
için Dede Korkut tarafından "Boğaç Han" olarak adlandırılır, bey
olur.
Dirse Han'ın 40 yiğidi, oğlanı babasına
kötüler. Babası avda oğlunu oklar. Annesinin sütü ve kırçiçeği oğlanın yarasına
derman olur.
Oğlan, kırk yiğit tarafından kaçırılan
babasını kurtarır. Dirse Han oğluna taht verir.
2- SALUR
KAZANIN EVİNİN YAĞMALANMASI
Salur Kazan,oğlu Uruz Han'ın uyarısına
rağmen, Oğuz beyleriyle ava çıktığı sırada, evine üç yüz yiğidi ve Uruz'u
bırakmasına rağmen düşman gelir. Eşini, gelinini ve oğlunu esir alır. Gördüğü
rüya üzerine avdan dönen Salur Kazan, düşman ellerine gider. On bin koyununu
düşmana vermeyen çoban da (o istemese de) kendisiyle gelir. Oğuz beyleriyle
birlikte düşmanı yener ve yurtlarına dönerler.
3- KAM BÜRE BEG
OĞLU BAMSİ BEYREK
Bayındır Han'ın Oğuzları topladığı
sohbete tüm beylerin oğullarıyla gelmesi üzerine, Büre Bey üzülür. Oğuz
beyleri, Büre Bey için bir oğul, Bican Bey'e de doğacak oğlana vermesi için bir
kız dilerler. Doğan oğlan büyüdükten sonra kendisine hediye getiren
bezirgânları kafirlerden kurtarır ve "Bamsi Beyrek" adını alır. Banı
Çiçekle evleneceği gece kafirler düğünü basarak Bamsi'yi esir alır. Banı
Çiçek'in abisi Deli Karçar'a Yalancı oğlu Yaltacık'ın kanlı bir gömlek getirip
"Bamsi öldü." demesiyle Banı Çiçek Yaltacık'a verilir. Düğün gecesi
esir bulunduğu kaleden, tekürün kızının yardımıyla kaçan Bamsi, yaşadığını Bani
Çiçek'e bildirir. Sonra düğün yapılır.
4- KAZAN BEYİN
OĞLU URUZ BEYİN TUTSAK OLMASI HİKÂYESİ
Kazan Bey, oğlunun henüz bir kan akıtıp,
baş kesip isim sahibi olamayışına üzüldüğünü bildirir. Oğlu da babasından nasıl
savaş edildiğini, kan döküldüğünü kendisine öğretmesini ister. Kazan Han bunun
üzerine oğlunu ava çıkarır, bu sırada düşman gelir ve Kazan Han savaşmaya
başlar. Oğluna sadece izlemesini söylemesine rağmen oğlan babasına fark
ettirmeden savaşır. Babası, oğlunu bulamaz; evde de göremeyince düşmanla
savaşılan yere gelir. Oğlunun kılıcını görünce onun esir düştüğünü anlar.
Düşmanla tek başına savaşa giden Kazan Bey, yenilir. Bunun üzerine Hatun kırk
kızla ve diğer Oğuz beyleriyle kafirleri yener. Oğuzlar yurtlarına dönerler.
5- KOCA DUHA
OĞLU DELİ DUMRUL HİKÂYESİ
Duha Koca oğlu Deli Dumrul, bir kuru
çayın üstüne köprü diker, geçenden de geçmeyenden de akçe alır. Bunun sebebini
de erliğinin, yiğitliğinin yayılması olarak açıklar. Köprü üstünde birinin
ölmesi üzerine Deli Dumrul, bu yiğidin canını alan Azrail'in gelip kendisiyle
savaşmasını ister. Bu başkaldırı üzerine Allah, Azrail'i Deli Dumrul'un canını
alması için yollar. Deli Dumrul, Azrail'i bir türlü yakalayamaz ve Allah'ın
birliğine iman eder. Bir can getirmesi şartıyla canı bağışlanacak olur.
Annesi de babası da can vermeyi kabul
etmez.Artık öleceğine inanan Deli Dumrul, karısıyla helalleşmeye gider.
Karısının kendisine canını vermesini istemesi üzerine Allah'a "Ya ikimizin
canını de canını al ya ikimizi de yaşat." der. Allah ikisine de 140'ar yıl
ömür verir.Annesi ve babasının da canını alır.
6- KANLI KOCA
OĞLU KAN TURALI HİKÂYESİ
Kanlı Koca adında bir Oğuz eri kahraman
oğlu Kan Turalı'ya onu evlendirmek istediğini söyler. Ancak oğlan, aradığı
kadar kahraman, gözü pek bir kız bulamaz.Babası arar ve Trabzon tekürünün
kızının tam oğlunun istediği gibi bir kız olduğuna kanaat getirir.Bir aslanı,
bir boğayı ve bir deveyi öldürmek şartıyla verilecek olan kızı, Kan Turalı bu
şartları gerçekleştirerek alır. Evlendikleri gece kafirlerin saldırısına uğrar
ve savaşırlar. Savaş devam ederken Selcen Hatun eşini arar, bulamaz. Bulduğu
yerde de yardım eder. Selcen Hatun'un düşmanı yendiği için övüneceğini düşünen
Kan Turalı, Selcen'i öldürmeye karar verir. Ok çekerler; ancak Selcen, okunun
başındaki demiri çıkartmıştır. Selcen'i böylece deneyen Kan Turalı ve Selcen,
yurtlarına dönerler.
7- KAZICIK KOCA
OĞLU YİĞENEK HİKÂYESİ
Bayındır Han'ın İç Oğuz beylerini
sohbete çağırdığı bir gün, aralarından Kazılık Koca denilen bir bey Bayındır
Han'dan akın ister. İzin alınır, Kazılık Koca yararlı ihtiyarlarla birlikte
Karadeniz kenarındaki bir kaleye gider. Kalenin Tekürü Kazılık Koca'yı aklar ve
esir alır. 16 yıl esir kalan Kazılık Koca'nın 16 yaşına gelmiş olan oğlu
Bayındır Han'a giderek babasını kurtarmaya gideceğini söyler. Yanına 24 sancak
beyini de alır. Yola çıkmadan gördüğü rüyada Dede Korkut'tan öğütler alan
Yiğenek, Allah'a sığınıp dualar ederek tekürü yener. Babasını kurtarır.
8- BASAT'IN TEPEGÖZÜ
ÖLDÜRMESİ HİKÂYESİ
Basat, Uruz Bey'in Oğuzlar'ın göçü
sırasında düşürülüp bir aslan tarafından büyütülen oğludur. Uruz'un çobanı
Oğuzlar'ın yaylaya göç ettikleri sırada bir peri kızıyla çiftleşir. Peri kızı,
bunun acısını Tepegöz'ü (çobandan olan çocuğu) Oğuzlar'ın içine salarak
çıkarır. Tepegöz, çocukların kulaklarını, burunlarını yer; adamları yiyerek
öldürür. Basat'ın kardeşi Kıyan Selçuk da Tepegöz yüzünden ölmüştür. Basat
gider ve kardeşi uğruna Tepegöz ile savaşır. Önce gözünü yok eder; sonra da
öldürür.
9- BEGİL OĞLU
EMREN'İN HİKÂYESİ
Bayındır Han, Gürcistan'dan haraç olarak
bir kılıç, bir çomak, bir at geldiğini görünce kızar. Bunları yiğitlere,
boylara veremeyeceğini söyler. Dede Korkut, bu üç haracın da bir yiğide
verilmesi yönünde akıl verir. Begil Yiğit, bunları kabul eder. Haraçları alan
Begil Yiğit, Gürcistan sınırına yerleşir. Oğuz'a geldiğinde Kazan Bey'in Begil
Yiğide avda hünerli olduğunu; ancak bu hünerin ata bağlı olduğunu söylemesi
üzerine darılır. Oğuzlara başkaldırışından onu ancak karısı döndürür ve ava
çıkmasını söyler. Av sırasında sağ uyluğunu kıran Begil, bunu bir süre saklar.
Açıklaması üzerine Tekür bunu duyar ve Oğuz üstüne yürür. Begil oğlu Emren
direnir. Allah ona kırk er gücü verir, böylece kafirler yenilir.
10- UŞUN KOCA
OĞLU SEĞREK HİKÂYESİ
Uşun Koca adında birinin Eğrek ve Seğrek
adında iki oğlu vardır. Eğrek, bir gün beyleri çiğneyip Kazan Bey'in karşısına
gelir, oturur. Ters Uzamış adında bir bey ona baş kesmediğini, kan dökmediğini,
aç doyurmadığını, burada ne aradığını sorar. Eğrek, baş kesmenin, kan dökmenin
hüner olduğunu öğrenince Kazan Han'dan akın diler. Kazan Han, kabul eder; üç
yüzer verip gönderir. Bu akın sırasında esir düşer. Kardeşi Seğrek, onu
kurtarmaya gider. Kafirler, Eğrek kardeşini tanımadığı için bir tuzak kurmak
isterler. Seğrek'in bir deli olduğunu, yoldan geçenlerin ekmeğine el
uzattığını, bunun üstüne yürürse onu serbest bırakacaklarını söylerler. Eğrek gidince
bu kişinin kardeşi olduğunu öğrenir. Kafirleri yenerler. Yurtlarına dönerler.
11- SALUR
KAZANIN TUTSAK OLUP OĞLU URUZUN ÇIKARDIĞI HİKÂYESİ:
Tarabuzan Tekürü Salur Kazana bir şahin
gönderir. Salur Kazan şahincibaşına haber vererek ava çıkacağını söyler. Av
sırasında şahin, Taman'ın Kalesine iner. Şahinin arkasından gittiği sırada
Salur Kazanın uykusu gelir, 7 gün uyur. Taman, Salur Kazan'ın Oğuz beyi
olduğunu öğrenince onu esir alır. Taman'ın eşinin isteği üzerine esir edildiği
kuyudan çıkarılan Salur Kazan'dan kafirleri övmesi istenir, ama o övmez.
Kardeşi ve oğlu olduğu için de öldürülemez. Oğlu Uruz, Salur Kazan'ı kurtarmaya
gelir. Kazan ile oğlu savaştırılır ve Uruz babasını yaralar. Tam bu sırada
Kazan Bey Uruz'a babası olduğunu açıklar. Uruz, babasının elini öper,
yurtlarına dönerler.
12- İÇ OĞUZ DIŞ
OĞUZ ASİ OLUP BEYREK'İN ÖLDÜĞÜ HİKÂYESİ:
Kazan 3 yılda bir İç ve Dış Oğuz
beylerini toplar, helalini alır, nesi var nesi yoksa yağmalatırdı. Yine
Kazan'ın evini yağmalattığı bir zaman Dış Oğuz beyleri gelmez, İç Oğuz beyleri
yağma eder. Bunun üzerine Dış Oğuz beyleri Kazan'a düşman olur. Kılbaş adında
bir bey Dış Oğuz beylerinden Aruz'un evine gider ve Dış Oğuz beylerinin Kazan
Han'a kin beslediğini öğrenir. Kıbaş gittikten sonra Dış Oğuz beyleri yemin
eder, Beyrek'in bu yemine katılmasını yoksa öldürüleceğini söylerler. Beyrek,
kabul etmez, ancak Dış Oğuz beyleri de Beyrek'e kıyamaz. Aruz Bey, Beyrek'in
sağ uyluğunu keser. Beyrek öleceğini anlayınca Kazan Han'a kanını yerde
bırakmamasını vasiyet eder. Kazan Bey bunun üzerine İç Oğuz beylerini
toplayarak Aruz'un evini yağmalar, kendisini öldürür. Kazan, Dış Oğuz beylerini
affeder...