Günümüzde Ahıska bölgesi terimi, 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması ile sınırlarımız dışında kalan ve Gürcistan’ın Güney-Batı bölgesindeki Adigön, Ahıska, Aspinza, Ahılkelek ve Bogdanovka ile bu idari birimlere bağlı 200’ün üzerinde köyden oluşan bölgeyi; Ahıska Türkleri, Mesket Türkleri terimleri de bu bölgede yaşarken, 1944 yılında sürgün edilen ve bir daha bu topraklara dönemeyen Türkleri ifade etmek üzere kullanılır.

 Tarih

Ahıska ve çevresi tarihte Mesketya olarak bilinmektedir. Anılan bölgenin Türklük tarihi oldukça eskidir. Ciddî kaynaklar,İskender’in MÖ IV. yüzyılda Kafkasya’ya geldiğinde burada Türklerle karşılaştığını kaydetmektedirler. Bu topraklara daha sonraki dönemlerde Hunların, Hazarların ve Kıpçakların geldikleri pek çok kaynak tarafından da ifade edilmektedir.

Ahıska ve çevresi 1068 yılında Sultan Alparslan tarafından fethedilerek Selçuklu ülkesine katılmıştır. Zaman zaman Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safevî devletleri nüfuzu altında kalan Ahıska Atabeklerinin toprakları 1578 yılında Lala Mustafa Paşa ve Özdemiroğlu Osman Paşa’nın Kafkasya Seferi ile Safevîlerden alınarak Osmanlı topraklarına katıldı ve Ahıska şehri yeni kurulan Çıldır Eyaleti’nin başkenti oldu.

Çıldır Eyaleti’nin başkenti olarak önemli bir kültür ve ticaret şehri olan Ahıska 250 yıl süren Osmanlı Devleti idaresinin ardından, 1828 yılı yazında Ruslar tarafından işgal edilmiştir. İşgalin ardından Rus, Gürcü ve Ermeni ittifakı karşısında yaşanan zorluklar, bölge halkını Anadolu’ya doğru göçe zorlamış ve yaşanan bu göçlerle bölge Türk nüfusunun bir kısmını kaybetmiştir.

1829’da imzalan Edirne Antlaşması ile Ahıska ve Ahılkelek savaş tazminatı olarak Ruslara terk edildi. Böylece Ahıska bölgesinde yaşayan Türk halkı için acı ve katliamlarla dolu hayat başlamış ve bu durum 1944 sürgününe kadar devam etmiştir.

1917 Bolşevik ihtilâli ardından 1918’de imzalanan Brest-Litovsk Antlaşması ile Kars, Ardahan ve Batum yeniden Türkiye’ye bırakılmıştı. Ahıska ve Ahılkelek halkı, aralarında toplantılar düzenleyerek delegeler seçmiş, Sovyetlerin ilân ettiği self-determinasyon hakkını kullanarak aldıkları bir kararla Türkiye’ye katılmak istediklerini bildirmişlerdir.

18 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi’nin Türk birliklerinin Ahıska ve çevresinden çekilmesini içeren maddelerine rağmen, Türkiye’ye bağlı kalabilmek için bölge halkının ve önde gelenlerinin yürüttüğü mücadeleler de başarılı olamadı ve Türk birliklerinin çekildiği Ahıska 5 Aralık 1918’de Gürcülerin eline geçti. Türk birlikleri şubat 1919’da Kars, Ardahan ve Batum’u da boşalttı ve yeniden 1914 sınırları gerisine çekildi. 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması ile Türkiye’nin elinden tamamen çıkmış oldu.

Sovyetler Birliği döneminde 1930’lu yıllara kadar nispî bir rahatlık yaşanmasına rağmen, bölge halkının sıkıntıları bitmemiş, özellikle Stalin döneminden itibaren baskılar artmış, birçok Türk’ün soyadı Gürcüceye çevrilmiş, Türk toplumunun önde gelen kişileri sistemli bir şekilde tutuklanıp sürgüne gönderilerek ortadan kaldırılmıştır.

Sürgün

II. Dünya Savaşı yıllarında ise 40 bin civarında Ahıska Türkü askere alınarak cepheye gönderilmiş, savaşın sonlarına doğru da bölge halkı hiçbir gerekçe olmaksızın yaşadıkları yerlerden alınarak bir gün içinde vatanlarından koparılmıştır. Bu hiçbir resmî suçlamaya dayanmayan sürgünün gerekçesi olarak Stalin ve yönetiminin Türkiye’nin Almanya yanında savaşa girebileceği ve Türkiye sınırındaki bölgelerde yaşayan Ahıska Türklerinin Türkiye ile işbirliği yapabileceği endişesi genel kabul görmektedir.

14-18 Kasım1944’te Sovyet raporlarına göre 91.095-96.000 kişi yük vagonlarına doldurularak Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızistan’a sürgün edilmiştir. Ancak bu rakamlara sürgün esnasında yerleşim yerlerinde bulunmayan/bulunamayan ve tespit edildikçe sürgün edilen şahıs ve ailelerle, askere alınmış olan ve çeşitli cephelerde görev yapan askerler dahil değildir. Başka kaynaklarda bu rakam 115.000, 150.000  olarak da gösterilmektedir.

İkinci Dünya Savaşı sırasında yurtlarından sürülen halklara 28 Nisan 1956’da hakları iade edilerek yurtlarına dönmelerine izin verilmiş, fakat hiçbir resmi suçlama yöneltilmeksizin sürgün edilen Ahıska Türklerinin adı anılmamıştır. 1968 yılında ise Yüksek Sovyet Kurulunun 28 Nisan 1956 yılında çıkardığı kanun ile yurtlarına feri dönüş izni verilmiştir.

Bu kararlarla birlikte vatana dönme ümitleri artan Ahıska Türklerinin bir kısmı, hiçbir devlet desteği olmaksızın, anavatana daha yakın olma düşüncesi ile Gürcistan’a komşu olan bölgelere (Azerbaycan, Dağıstan vb.) yerleşmeye başladılar. Ancak uzun yıllar boyunca Moskova ve Tiflis yönetimine seslerini duyurma mücadelesi vermelerine rağmen Ahıska Türklerinin haklı talepleri hep göz ardı edilmiştir. Kendi imkânları ile gelip Gürcistan’a yerleşen sınırlı sayıdaki Ahıska Türkü de ülkeden zorla çıkarıldı.

Fergana Olayları

Özbekistan'a göç eden Ahıska Türklerinin tamamı 1989 yılında meydana gelen Fergana olayları yüzünden başka ülkelere göç etmek zorunda kalmıştır. 23 Mayıs 1989 günü Fergana'nın Kuvasay kasabasında meyve satan bir Özbek kadın ile Ahıska Türkü olan bir genç arasında tartışma çıkmıştır. Bu tartışma, kavgaya dönüşmüş ve 3-4 Haziran'a kadar Fergana, Margilan, Taşlak ve Kuvasay gibi şehirlerinde ayaklanma halini almıştır. Fergana olayları olarak adlandırılan bu ayaklanmalar ancak 15 Haziran'da yatıştırılabilmiştir. Yüzlerce ölü ve yaralıdan sonra Ahıska Türkleri, Sovyet Güvenlik Kuvvetleri tarafından kurulan kamplara yerleştirilmiş, büyük bir kısmı da Kazakistan, Türkmenistan ve Azerbaycan'a kaçmıştır. Fergana bölgesinde yaşanan acı olaylar Ahıska Türklerini adeta ikinci bir sürgüne maruz bırakmış ve 100.000’in üzerinde Ahıska Türkü göç ettirilmiştir. İkinci toplu göçü yaşayan Ahıska Türklerinin Rusya Federasyonu içindeki Krasnodar bölgesine yerleştirilenleri, özellikle Sovyetlerin dağılmasından sonra, çok büyük baskı ve tehditler altında var olma mücadelesini sürdürmektedir.

Sovyetler Birliği’nin dağılışından sonra Gürcistan’ın tavrında söylem bakımından bir yumuşama görülmesine, hatta uluslar arası bazı anlaşmalarla Ahıska Türkleri sorununun çözümünü taahhüt etmesine rağmen, geçen sürede ekonomik ve siyasî gerekçeler ileri sürmek suretiyle sorunu sürüncemede bırakan bir politika benimsenmektedir.

Ahıska Türklerinin Günümüzde Yaşadıkları Ülkeler Ve Nüfusları

Günümüzde sayıları 300.00 ile 500.000 arasında tahmin edilen  Ahıska Türkleri yoğun olarak Kazakistan, Rusya Federasyonu, Azerbaycan, Türkiye, Kırgızistan, Özbekistan ve Ukrayna’da yaşamaktadır. Son dönemlerde ABD’ne önemli miktarda Ahıska Türkü göç etmiştir.

Türkiye: Türkiye 1992’de çıkardığı bir Kararname ile bir miktar Ahıska Türkü’nü Türkiye’ye getirerek Iğdır ve Hatay illerimizde iskan etmiş, ancak daha sonra yaşanan göçlerle Türkiye’deki Ahıska Türklerinin sayısı hızla artmıştır. Günümüzde Türkiye’de yaşayan Ahıska Türklerinin sayısı 40.000 ile 60.000 arasında tahmin edilmektedir. Türkiye’ye yerleşen Ahıska Türklerinin büyük bir kısmı Türk vatandaşlığına alınırken, vatandaşlık almayanlara da oturma/çalışma izni verilmektedir.

Kazakistan: Resmî kayıtlara göre 1944’te sürgün edilen Ahıska Türklerinin % 32’sine karşılık gelen yaklaşık 30.000’inin yerleştirildiği Kazakistan, günümüzde en çok Ahıska Türkü’nü barındıran ülke konumundadır. Ahıska Türklerine serbest dolaşın hakkının verilmesinden sonra, bir kısmının Azerbaycan tarafından kabul edilmesiyle Ahıska Türklerinin sayısı bir miktar azalsa da, özellikle 1989 yılındaki Fergana olaylarından sonra Özbekistan’dan yeniden göç ettirilen Ahıska Türklerinin yaklaşık 20.000’inin daha Kazakistan’a gelmesiyle bu ülkedeki Türk nüfusu daha da artmıştır. Günümüzde bu ülkedeki Ahıska Türklerinin sayısı 150.000 ile 170.000 arasında tahmin edilmektedir.

Rusya Federasyonu: Günümüzde Rusya Federasyonundaki Ahıska Türklerinin sayısı 70.000 ile 90.000 arasında tahmin edilmektedir.

Azerbaycan: Azerbaycan’da yaşayan Ahıska Türkleri sayısı 90.000 ile 110.000 arasında tahmin edilir. 1956 yılında Sovyetler Birliği döneminde çıkarılan seyahat ve iskân serbestliğine dair kararnamenin ardından 1956-1958 arasında bir kısım Ahıska Türkü bu ülkeye göç ettirilmiş ve özellikle Mugan bölgesinde Ahıska’daki köy isimleriyle yeni yerleşim birimleri kurulmuştur. Fergana Olaylarından sonra ise 48.000 civarında Ahıska Türkünün geldiği tahmin edilmektedir.

Kırgızistan: 1944 sürgününde %11’e karşılık gelen 12.000 civarında Ahıska Türkü bu ülkeye yerleştirilmiş , Fergana Olaylarından sonra bu ülkeye de yaklaşık 12.000 kişilik bir göç yaşanmış ve günümüzde sayı 45.000-50.000 kişiye ulaşmıştır.

Özbekistan: 1994’teki sürgünde nüfusun yarıdan fazlası, yaklaşık 55.000 Ahıska Türkü bu ülkede iskân edilmiştir. 1956’da seyahat ve iskân serbestliğinin verilmesiyle buralardaki Ahıska Türklerinin bir bölümü izin çıkması halinde vatana dönmek ümidiyle Azerbaycan ve Rusya’nın Kafkasya bölgesindeki özerk cumhuriyetlerine göç etmiştir. 1989 olaylarına kadar nüfus 120.000-140.000’lere ulaşmıştır. Fergana olaylarından sonra Ahıska Türkleri’nin sayısı 20.000-25.000’lere düşmüştür. Bu nüfusun da önemli bir kısmı Taşkent Şehri ve civarında yaşamaktadır.

Ukrayna: Ukrayna’daki Ahıska Türkleri bu ülkeye Fergana olayları sonrası gelmiş olup sayılarının bugün 10.000’in üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. Çoğu Kırım’da olmak üzere Donetsk, Harkov, Kherson şehirleri ve çevresinde yaşayan Ahıska Türklerine 1991 yılında Ukrayna vatandaşlığı verildi.

Amerika Birleşik Devletleri: Rusya Federasyonu içindeki Krasnodar bölgesinde vatandaşlığa alınmayan ve her türlü haktan mahrum olarak zor şartlar altında yaşayan Ahıska Türkleri 2004 yılından itibaren ABD tarafından kabul edilmeye başlamış ve günümüzde bu ülkedeki sayıları 10.000’i bulmuştur. Bu ülkedeki Ahıska Türklerinin belli şehirlerde toplanma çabası içinde olup, ağırlıklı olarak Pennsilyvania, Washington, Illionois, ve Kentucky’de yaşarlar.